بررسی تأثیر مفهوم «درخت طوبی» در شکل گیری گنبدهای شاخص صفوی

گنبد به عنوان پوشش یکی از مهم ترین فضاها در مساجد ایرانی از جایگاه مهمی در نظام معنایی مسجد برخوردار است. این موضوع در پژوهش های پیشین با استفاده از روش های «عرفانی-تفسیری» و «اثباتی-استنادی» بررسی شده و دو گروه از فرضیه ها را شکل داده است. اندیشمندان سنت گرا در گروه نخست، معانی کلی چون وحدت، آسمان، بهشت یا عرش را به همه گنبدهای معماری دوران اسلامی اختصاص داده اند. از سوی دیگر اثبات گرایان و تاریخ گریان در گروه دوم، در مورد پیوند قطعی معانی مشخص به گنبدها تشکیک کرده و آن را امری دشوار و گاه غیرممکن دانسته اند. مقاله حاضر، با روشی «استنادی-تفسیری» به معناشناسی گنبدهای شاخص صفوی می پردازد. در این روش، طی فرآیندی دوسویه و چرخه ای، معنای گنبدهای مورد نظر هم در میان اسناد عینی موجود در بنا مطالعه می شود و هم از بین متون سازنده فضای فرهنگی عصر صفوی بررسی خواهد شد. براین اساس، فرضیه این مقاله آن است که مفهوم شیعی «درخت طوبی»، اصلی ترین مفهوم مؤثر در شکل گیری گنبدهای شاخص صفوی است. این فرضیه از طریق پاسخ به دو پرسش بررسی می شود. نخست آنکه معنای درخت طوبی در منابع فکری شیعه چیست؟ این پرسش پیشتر در مقاله مستقلی از نگارندگان بررسی شده و نتایج آن در این مقاله به عنوان فرضیه پذیرفته می شود. پرسش دیگر آنست که چه ارتباطی میان مفهوم طوبی و گنبدهای شاخص شیعیان در عصر صفوی وجود دارد؟ در این مقاله با مراجعه به دو نمونه از گنبدهای شاخص صفوی (مسجد جامع عباسی و مدرسه چهارباغ عباسی)، پرسش دوم در سه لایه فضایی شهر، بنا و گنبدخانه ارزیابی می گردد و در هر نمونه شکل، ساختار، آرایه ها، محتوای کتیبه ها و کیفیت فضایی این بکار رفته بررسی می گردد. در نهایت، یافته های گردآمده مرتبط با دو پرسش، با رویکردی کیفی و از طریق مقایسه و تحلیل محتوا بررسی و فرضیه مقاله در سه سطح سازگاری، صدق و تمامیت سنجیده می شود. بر این اساس، در مرحله اول این مقاله نشان می دهد که میان مفاهیم ذکر شده برای درخت طوبی با محتوای نقوش و کتیبه ها سازگاری کامل وجود دارد. در سطح بعدی یافته های این مقاله نشان دهنده صدق فرضیه ارائه شده نسبت به فرضیه های رقیب است. در سطح آخر، نمی توان بر تمامیت شواهد موجود بر دلالت قطعی فرضیه حکم داد. بدین ترتیب این مقاله فرضیه «نقش اساسی مفهوم درخت شیعی طوبی در شکل گیری دو گنبد مسجد جامع عباسی و مدرسه چهارباغ اصفهان» را به عنوان صحیح ترین تبیین ارائه می نماید.